بیماری و رویکرد درمان آن در سیستان از مفهوم ویژه ای برخوردار است؛ چه آنکه همواره در پزشکی سنتی سیستان به باد بیماری بیش از خود بیماری توجه می شود و عموم را چنین عقیده می باشد که در صورت عدم انجام مراقبت های ویژه درمانی، پس از پایان یافتن دوران بیماری، باد آن در وجود فرد بافی مانده و پیامدهای خاص خود را به همراه خواهد آورد (3). پاتوژنیسیته باد در این شکل نمادین خود متوجه طیف وسیعی از بیماری ها از قبیل موارد زیر می گردد (3، 4):

1. سیاه سرفه (باد سیاه سرفه)

2. خروسک (باد ناق)

3. دیفتری (باد خناق)

4. سرخک (باد سورک)

5. سیفیلیس (باد آزاره)

6. رتیل زدگی (باد کپو)

7. اختلال اعصاب (باد سر)

8. صرع (باد زمین)

9. دردهای عضلانی و اسکلتی (باد بدن)

10. بواسیر (باد بواسیر)

بر اساس آخرین طبقه بندی بین المللی آماری بیماری ها (ICD-10) که توسط سازمان جهانی بهداشت (WHO) ارائه شده است، بیماری های مورد اشاره در فوق را می توان در شش دسته کلی بیماری های عفونی و انگلی، بیماری سیستم تنفسی، بیماری های سیستم عصبی، بیماری های سیستم عضلانی – اسکلتی و بافت همبند، بیماری های سیستم گردش خون و عوامل خارجی مرگ و میر و امراض جای داد (5). درمان این بیماری ها در پزشکی سنتی سیستان صورت های مختلفی به خود می گیرد. به عنوان مثال برای درمان «باد زمین»، در قسمت لبه یک سطح مرتفع، نقبی حفر می شد که یک راه آن متوجه دیوار قائم این سطح برجسته و راه دیگر آن در کف فوقانی این سطح قرار داشت؛ آنگاه فرد مصروع را سه بار و گاه تا هفت بار از زیر این نقب عبور می دادند. برای درمان «باد سیاه سرفه»، یکی از اقوام بیمار در مسیر راهی مال رو می نشست تا سوارکار رهگذری که اسب کبود می داشت از آنجا می گذشت؛ پس با صدای بلند از این سوارکار پرسیده می شد "آهای سیاه سوار، برای درمان سرفه چه چیز خوب است؟" و سوارکار نام غذا یا دارویی را می گفت و می گذشت و همان خوراکی یا دارو به فرد بیمار داده می شد. «باد ناق» و «باد خناق» را نیز با تجویز محلول غلیظی از فلفل سیاه مداوا می نمودند. این محلول غلیظ که در گویش سیستانی از آن با عنوان «دؤری (دارو)» یاد می شود، در درمان بسیاری دیگر از بیماری های عفونی و التهابی نیز بهره برده می شود (3). هم از این روست که پزشکی سنتی سیستان را می توان شاخه ای از طب کل نگر (Holistic Medicine) قلمداد نمود؛ چه آنکه بیش از هر چیز، توجه خود را معطوف به تمامیت بیمار و شرایط جسمی، روانشناختی و اجتماعی وی می دارد (6).

نگاه ویژه به باد در طب سنتی سیستان را می توان بازنموده عواملی چند دانست؛ از آن جمله می توان به شرایط جوی و بادخیز طبیعت سیستان اشاره داشت. بر طبق نظریه زبانشناختی ساپیر – وورف، بینش و دیدگاه انسان در محیط پیرامون خویش به واسطه زبان شرطی می شود. در این خصوص می توان به بازتاب محیط طبیعی زیست جامعه بر روی زبان و ساختار واژگان آن اشاره نمود؛ به عنوان نمونه در شرایطی که زبان انگلیسی تنها از دو واژه برای بیان «برف» بهره می برد، زبان اسکیمویی چندین واژه برای این منظور به کار می گیرد (7). وضعیت مشابهی را می توان در خصوص الگوی بیان «باد» در گویش سیستانی سراغ گرفت؛ واژگان سیستانی زیر، به اقسام باد و موعد ویژه هر کدام از آنها از نگاه سیستانیان اشاره می دارد (3):

1. باد 120 روزه: بادهای موسمی، از خرداد ماه تا شهریور ماه.

2. باد سور: در اردیبهشت و به موسم درو.

3. باد پنجکه (یا پنجکه کئخاگو): پنج روز پیش از نوروز.

4. باد پلپلاسی: در هفته سوم دی ماه.

5. باد لوار (یا چلّه، یا تموز): حالتی از بادهای موسمی 120 روزه به گونه ای نسیم وار و سوزاننده.

6. باد گؤکش: در ابتدای دی ماه و سخت سرد و سوزناک.

7. باد پورزالک: از نهم تا یازدهم دی ماه.

8. باد هفتم چله کوچک: در هفدهم بهمن ماه.

9. باد شش لنگ: پس از نوروز.

10. باد سیکّ: در روزهای نخستین بهار و پس از روئیدن گیاه محلی «سیکّ»

11. باد پیکّ: همزمان با جوانه زدن گیاهان درختی.

12. باد پخل نازوک: نسیم تند به وقت بهار و قادر به حمل پر کاه.

 

با در نظر گرفتن خصایل بارز باد از قبیل «انتقال و تحرک شدید»، می توان توجه ویژه به این پدیده را در طب سنتی سیستان مولود تصور نمادینی دانست که از خصایل باد می رود. به عنوان مثال، بیماری صرع می تواند القاء کننده مفهوم «تحرک شدید» باشد. همچنین بیماری سفلیس با خصیصه تنوع مناطق درگیر بدن را می توان بازنمایاننده مفهوم «انتقال» دانست. وجه نمادین باد را می توان با «هوا و دم» نیز در ارتباط دانست، هم از این روست که رویکرد مشابهی را می توان در خصوص بیماری های تنفسی دیفتری، سیاه سرفه، سرخک و خروسک اتخاذ نمود.

بررسی تطبیقی طب سنتی سیستان بیش از هر چیز ما را به طب سنتی بلوچستان و اهمیت بادها به عنوان ارواحی که از نیروی فوق بشری برخورداند، متوجه می سازد (8). گمان می رود پاره ای از اعتقادات به این ارواح خبیثه، همراه و همپا با مهاجرت سیاهان در دوران برده داری از آفریقا به بلوچستان آمده و با باورهای مردمان بومی آمیزش یافته است (9). زندگی سخت و یکنواخت ساحل نشینان جنوب ایران، شرایط مساعدی را برای بروز پریشانی های خیال و ناهنجاری های روانی فراهم می کرده است (10). گفتنی است در اندیشه غالب اقوام گذشته، بیماری تجسم پدیده ای فوق طبیعی تصور می شد و پیشینیان ریشه رنج و درد و بیماری را در ارواح شریری می جستند که به وجود آدمی راه یافته و حیات وی را تهدید می کنند. لازم به ذکر است این تصور از باد، ریشه در اعتقادات ایرانیان باستان نیز می دارد؛ در متون اوستایی و فارسی میانه زرتشتی به اتفاق، انگره مینو (مینوی بد) را عامل پیدایش بیماری دانسته اند (11). علاوه بر این از استویهاد (باد بد) با عنوان مسئول مرگ و پیری و به خصوص بندی که انسان در سراسر زندگی بر گردن دارد، یاد شده است (12).

اهمیت بنیادین باد در فرهنگ ملل، ریشه در باور دیرینه ای دارد که آن را در کنار «آب، خاک و آتش» و در ردیف «عناصر اربعه» قرار می دهد؛ ردّ پای این تصور را با اندکی اختلاف می توان از بابل، یونان و مصر باستان گرفته تا هندوستان و ژاپن باستان نیز رهگیری نمود (13). باد، جایگاهی ویژه در اسطوره های فرهنگهای گوناگون داشته و به عنوان عنصری ناپیدا، برخوردار از ذاتی پنهان و قدرتی شگفت انگیز و در غالب موارد خشونت بار، تصور می شده است (12).

باد همچنین در طب سنتی چین از نقش و مفهوم ویژه ای برخوردار است؛ چه آنکه عامل بسیاری از بیماری ها پنداشته شده و پس از نفوذ به بدن به واسطه حالت پویا و متغیر خود، تظاهرات بیمارگونه متعددی را به همراه خواهد داشت (14). نامگذاری نقاط مختلفی از بدن در طب سوزنی چین (acupuncture) بر اساس واژه چینی تسخیر باد (feng) صورت پذیرفته است (15)؛ در این خصوص می توان به نقاط فنگ چی (GB-20)، فنگ فو (GV-16)، فنگ من (BL-12) و فنگ شی (GB-31) اشاره داشت (16). توجه به طب سوزنی چین در اینجا هنگامی از حیث اهمیت دو چندان برخوردار می گردد که به نمونه های مشابهی از طب سوزنی در پزشکی سنتی سیستان نیز اشاره داشته باشیم. سیستانیان برای درمان دردهای مچ دست، زانو و ناحیه گیجگاه، متوسل به روش سوزن زنی می شوند (17). تشابه درمان های بومی سیستان با طب سنتی چین، تنها به این اینجا ختم نشده و مورد دیگری را نیز آشکار می سازد؛ شنگرف (سولفور جیوه) ماده ای می باشد که به منظور مداوای اعضای آسیب دیده بدن (من جمله در طی خوره و جذام) مشترکاً در طب سنتی سیستان و چین به کار برده می شود؛ از این ماده در چین با عنوان «سینابر» یاد می شود (17، 18).

وضعیت مشابهی را در خصوص طب سنتی ایران زمین می توان سراغ گرفت. مفهوم مزاج که وامدار اندیشه اطبای یونان باستان می باشد در طب سنتی ایران رخنه نموده و تحت تأثیر تفکرات ابوعلی سینا، به پایه و اساس رویکردهای درمانی طب سنتی ایران مبدل می گردد (19). در تعریف «مزاج» چنین آمده است: "کیفیتی است که از واکنش متقابل اجزای ریز مواد متضاد (منظور عناصر اربعه می باشد) بوجود می آید. در این واکنش متقابل، بخش زیادی از یک یا چند ماده بر هم تأثیر می کنند و از این آمیزش، کیفیت مشابهی حاصل می شود که آنرا مزاج نامیده اند" (20).

در طب سنتی سیستان نیز اعتقاد بر این است که برخی بدن ها خود به خود بادخیز بوده و در بدن فرد مستعد نهفته اند (3). این عقیده به نوعی یادآور مفهوم مزاج در طب سنتی ایران بوده و نوع «گرم و تر» آن را که منتسب به باد (یا هوا) می باشد، بر می نمایاند. اندام سخت، موی سیاه، متراکم و آلوده و رنگ سرخ پوست بیانگر مزاج گرم و گوشت نرم اندام ها و موی راست و ناشکسته، از مشخصات مزاج تر می باشد (21).

بر اساس طب سنتی سیستان، مصرف گوشت بزغاله، بز و گاو، باد زا بوده و به واسطه بروز و تجلی بادهای نفهته بدن، موجبات پیدایش بیماری را فراهم می آورد (بایستی خاطرنشان ساخت که مفهوم باد در این اینجا، متفاوت از مفهوم «نفخ معده» در پزشکی مدرن می باشد)؛ مصرف گیاهانی از قبیل سیر نیز زائل کننده باد دانسته می شود (3).

با طرح مفهوم نمادین از پاتوژنیسیته باد در فرهنگ سیستانی و بررسی ریشه تاریخی آن که در واقع به دوران کهن باز می گردد و همچنین بررسی بافت ویژه طبیعت پیرامون سیستانیان، به شکل ویژه ای از طب کل نگر می رسیم که اگرچه در سراشیبی زوال گام نهاده است، با این حال همچنان بقایای آن در فرهنگ حاضر مردم سیستان قابل مشاهده می باشد.

 

منابع و مآخذ:

1. Landor AHS. Across coveted lands. New York,: C. Scribner's sons; 1903.

2. افشار (سیستانی)، ایرج. پزشکی سنتی سیستان. زابل: دانشگاه زابل، 1382، ص 29.

3. رئیس الذاکرین (دهبانی)، غلامعلی. کندو، فرهنگ مردم سیستان. مشهد: مؤلف، 1370، صص 102 تا 105.

4. محمدی خمک (سکایی سیستانی)، جواد. واژه نامه سکزی (فرهنگ لغات سیستانی)، تهران: سروش، 1379، ص 57.

5. International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems 10th Revision. World Health Organization. Available from: http://apps.who.int/classifications/icd10/browse/2010/en

6. American Holistic Medicine Association. 4101 Lake Boone Trail, Suite 201, Raleigh, NC 27607. Available from: http://www.holisticmedicine.org/index.html.

7. ترادیگل، پیتر. زبانشناسی اجتماعی (درامدی بر زبان و جامعه). ترجمه: محمد طباطبایی، تهران: مؤسسه انتشارات آگاه، 1376، ص 35.

8. سلطانی، سیما. بانک اطلاعاتی استان سیستان و بلوچستان. زاهدان: سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان سیستان و بلوچستان، 1383، ص 113.

9. ریاحی، علی. زار و باد و بلوچ. تهران: طهموری، 1356.

10. درویشی، محمدرضا. موسیقی و خلسه (ذکرهای گواتی بلوچستان). تهران: ماهور، 1378، ص 19.

11. صبوری هلستانی ، نرجس بانو. پزشکی به روایت متون کهن ایرانی، نشریه اطلاع رسانی و کتابداری، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 125، 1387، صص 16 تا 21.

12. فکوهی، ناصر. تحلیل سیاسی از یک اسطوره سیاسی، اسطوره «وای» در فرهنگ ایرانی و همتایان غیر ایرانی آن. نامه علوم اجتماعی، شماره 16، پائیز و زمستان 1379، صص 150 تا 156.

13. Francesca Rochberg (December 2002). "A consideration of Babylonian astronomy within the historiography of science". Studies in History and Philosophy of Science 33 (4): 661–684.

14. State Administration of Traditional Chinese Medicine, Advanced Textbook on Traditional Chinese Medicine and Pharmacology, (4 vol.) 1995–6 New World Press, Beijing.

15. Ellis A, Wiseman N, and Boss K, Grasping the Wind, 1989 Paradigm Publications, Brookline, MA.

16. Deadman P and Al-Khafaji M, A Manual of Acupuncture, 1998 Journal of Chinese Medicine Publications, Hove, England.

17. محمدی خمک (سکایی سیستانی)، جواد. تحقیق میدانی پیرامون درمان های سرزمینی سیستان.

18. کلمان، کاترین. دنیای تئو. ترجمه مهدی سمسار. تهران: نقش جهان، چاپ سوم، 1385، صص 336 و 337.

19. موسوی نسب، مسعود. بررسی مفهوم سردی و گرمی در میان گروهی از زنان شهر شیراز. مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دور هفتم، شماره اول و دوم، پائیز 1370 و بهار 1371، صص 77 و 78.

20. ابوعلی سینا، شیخ الرئیس. قانون در طب. کتاب 3-1. ترجمه عبدالرحمن شرفکندی (هه ژار). چاپ دوم، تهران: انتشارات صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، 1363.

21. جرجانی، سید اسماعیل بن الحسن الحسینی. ذخیره خوارزمشاهی. جلد اول، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی، 1351.

نظرات شما عزیزان: